Szczyrbuła Marian (1899–1942), malarz, rysownik, pedagog.
Ur. 10 X w Krakowie, był synem Michała, kamieniarza-sztukatora, i Marii z domu Machotka, najmłodszym z pięciorga rodzeństwa. Ojciec S-y pochodził ze znanej rodziny kamieniarzy podhalańskich.
S. ukończył sześć klas szkoły realnej; nie uzyskał matury. W l. 1916–21 studiował na ASP w Krakowie, początkowo w pracowni Józefa Mehoffera, a następnie u Wojciecha Weissa. Pod koniec studiów związał się z ruchem formistów; był stałym bywalcem klubu futurystów «Gałka Muszkatołowa». W kawiarni «Esplanada» na rogu ulic Podwale i Krupniczej brał udział w malowaniu fresków na ścianach klubu. Przyjaźnił się z Tytusem Czyżewskim, Brunonem Jasieńskim i Stanisławem Młodożeńcem. Wspólnie z m.in. Janem Cybisem, Józefem Jaremą i Zygmuntem Waliszewskim uczestniczył w organizacji tzw. koncertów poetyckich, podczas których obwożono wózek drewniany z obrazami formistycznymi po krakowskim Rynku Głównym, a także w prowincjonalnych miastach Małopolski, i przy wtórze «niby muzyki» recytowano hasła i poezję futurystów. Programowo formistycznym dziełem S-y jest olejny Autoportret (1921); wpływy formizmu widoczne są również w obrazie Domy (1922, Muz. Narod. w Krakowie) oraz rysunkowym Portrecie Brunona Jasieńskiego (ok. r. 1923, Muz. Narod. w Warszawie).
W r. 1922 został S. członkiem ZPAP i odtąd uczestniczył w jego wystawach. T.r. objął posadę nauczyciela rysunku w ukraińskim seminarium nauczycielskim w Tarnopolu. Z okazji przyjazdu Jasieńskiego urządził tam wystawę autoportretów (głównie rysunkowych), nazwaną „F-27” czyli 27. wystawa futurystyczna. Wraz z grupą studentów krakowskiej ASP, tzw. Komitetem Paryskim (kapistami), wyjechał we wrześniu 1924 do Paryża, ale już pod koniec t.r. wrócił do kraju, prawdopodobnie ze względów finansowych. Od r. 1925 pracował jako nauczyciel rysunku w Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Stryju. W czasie wakacji bywał na plenerach w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz Krakowie, gdzie korzystał z pracowni zaprzyjaźnionych z nim Kaspra i Stanisława Pochwalskich przy ul. Mikołajskiej 8. Z tego okresu pochodzą obrazy Architektura małego miasteczka (1924) i Młyn Pikielesa w Stryju (1928, oba w Muz. Narod. w Warszawie) oraz Widok ze Stryja (1926–30) i Portret żony (1927–30, oba w Muz. Górnośląskim w Bytomiu). Jako członek założonego w r. 1928 Zrzeszenia Artystów Plastyków «Zwornik» brał udział w l. 1929–32 w jego wystawach w Krakowie, Lwowie, Poznaniu i Warszawie. Po pierwszej wystawie «Zwornika» ukazało się kilka pochlebnych wzmianek o malarstwie S-y, a dwa jego obrazy zakupiło Min. WRiOP do Państw. Zbiorów Sztuki. W r. 1931 S. nie wziął udziału w pierwszej wystawie kapistów, również później jego związki z koloryzmem były raczej słabe. W związku z reformą oświaty t.r. musiał S. uzupełnić wykształcenie (kurs dla nauczycieli robót ręcznych) w Warszawie; z tego powodu stracił posadę w Stryju. Był następnie nauczycielem rysunku i robót ręcznych w Gimnazjum im. Joachima Lelewela w Wilnie, po czym w l. 1933–4 uczył w Wilejce. Niekryjący swych poglądów lewicowych i antyklerykalnych, popadł w konflikt z tamtejszym katechetą i w rezultacie w r. 1934 został przeniesiony do Państw. Gimnazjum i Liceum Humanistycznego im. Grzegorza Piramowicza w nadgranicznej Dziśnie. S. często przyjeżdżał do Krakowa; zatrzymywał się wówczas u swego szwagra, fotografa Edwarda Banasia. W l. trzydziestych wystawiał na Salonach Inst. Propagandy Sztuki w Warszawie.
S. tworzył dużo; uprawiał malarstwo olejne, zwłaszcza na tekturze i dykcie, zapewne ze względów finansowych (nieliczne obrazy na płótnie malował zwykle na zamówienie). Tworzył portrety, martwe natury oraz pejzaże, przedstawiające najczęściej malownicze, ekspresyjne w nastroju zaułki i uliczki miasteczek z okolic Stryja, Borysławia i Drohobycza oraz Wileńszczyzny. Malował gwałtownymi, szerokimi uderzeniami pędzla formy obwiedzione twardym, wyrazistym konturem, nieraz w skontrastowanej, na ogół ciemnej, kolorystyce; stosował zawsze jednolitą plamę barwną o gładkiej fakturze. W jego pejzażach pojawiały się manierycznie wygięte drzewa i poruszone domy. Wykonywał też rysunki, głównie portretowe.
Po zajęciu Dzisny przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 otrzymał S. nakaz pracy w dotychczasowym charakterze w szkole dziesięcioklasowej. Gdy wybuchła wojna niemiecko-sowiecka, został 23 VI 1941 aresztowany przez NKWD, a 26 VI t.r. wywieziony do Tiumenia, a potem do Tobolska. Tam początkowo przebywał w więzieniu, a następnie w szpitalu. Zimą 1942 znaleziono go zamarzniętego na ulicy w Tobolsku; miejsce pochówku S-y nie jest znane. Tablica poświęcona jego pamięci znajduje się na grobie rodzinnym na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
W małżeństwie zawartym 1 II 1930 z Janiną z Chorążych miał S. syna Macieja (1930–2003).
W r. 1962 odbyła się w Krakowie pośmiertna wystawa prac S-y, w r.n. pokazana we Wrocławiu i Kowarach. Jego obrazy były kilkakrotnie eksponowane na wystawach zbiorowych, m.in. w Krakowie: „Malarstwo i malowanie od romantyzmu do taszyzmu” (1969), „Kapiści” (1977), „Gry barwne” (1986), Poznaniu: „Kolor w malarstwie polskim, XIX i XX wieku” (1978) i Wrocławiu: „Ekspresjonizm w sztuce polskiej” (1980). Obrazy i rysunki S-y znajdują się w muzeach narodowych w Kielcach, Krakowie, Poznaniu i Warszawie, a także w muzeach: Sztuki w Łodzi, Śląska Opolskiego w Opolu, Pomorza Środkowego w Słupsku, Górnośląskiego w Bytomiu, Okręgowego w Białymstoku oraz zbiorach prywatnych; pojawiają się również w polskim handlu antykwarycznym.
Autoportrety w muzeach narod. w Kielcach (1920), Warszawie (1921) i Krakowie (1929) oraz cztery rysunkowe w Warszawie (ok. 1921); Portrety przez Jerzego Fedkowicza w Muz. Sztuki w Ł. (1921 i ok. 1920/1); – Baranowa A., Młodość kapistów, „Dekada Liter.” 1996 nr 11/12; Baranowicz Z., Polska awangarda artystyczna, W. 1975; Blum H., Koloryzm i koloryści w nowym malarstwie polskim, w: Sztuka współczesna, Kr. 1959 I; Czapski J., Patrząc, Kr. 1983; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., III; Jakimowicz I., Formiści, W. 1989; Krzysztofowicz-Kozakowska S., Zrzeszenie Artystów Plastyków Zwornik, „Foliae Historiae Artium” T. 14: 1978; Lau J., Teatr artystów Cricot, Kr. 1967; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Pollakówna J., Formiści, Wr. 1978; taż, Malarstwo polskie między wojnami, W. 1962; Sobór-Żulichowska A., Marian Szczyrbuła formista i kolorysta, (mszp. pracy magisterskiej z r. 1998 w Inst. Hist. Sztuki UJ); Wallis M., Sztuka polska dwudziestolecia, W. 1959; Wierzchowska W., Autoportrety, W. 1991; – Dobrowolski W. J., Cricot i Poltea, w: Cyganeria i Polityka. Wspomnienia krakowskie 1919–1939, W. 1964; Fedkowicz J., Wspomnienia, w: tamże; Waliszewska W., O Zygmuncie Waliszewskim. Wspomnienia i listy, Kr. 1972; –„Dzien. Lwow.” 1929 nr z 20 V (A. Wójcicki), nr z 28 V (K. Piwocki); „Dzien. Pol.” 1962 nr 36 (M. Gutowski); „Echo Krakowa” 1962 nr 22; „Gaz. Wyborcza” 1996 nr z 20 VI (K. Bik); „Nowy Dzien.” 1929 nr z 19 X (H. Weber); „Polska Zbrojna” 1929 nr z 20 X (K. Winkler); „Słowo Pol.” 1930 nr z 17 XI (W. Kozicki); – Informacje wnuka S-y, Dariusza z Wr. i Agnieszki Oprządek z Kr.
Ewa Dwornik Gutowska